Dzisiaj mija 220 rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Została ona przyjęta 3 maja 1791 r. przez aklamację, przytłaczającą większością głosów przez Sejm Wielki.Była pierwszą w Europie, a drugą (po amerykańskiej) ustawą zasadniczą.
Zatytułowana „Ustawą Rządową” regulowała organizację władz państwowych, prawa i obowiązki obywateli. Zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju. Określała podstawy ustroju I Rzeczypospolitej.
Uchwalono ją w wyniku kompromisu między postępowym stronnictwem patriotycznym a stronnictwem królewskim w imię dążeń do uzdrowienia państwa polskiego po I rozbiorze (1772 r.).
Konstytucja pozostawiała w Polsce ustrój stanowy. Zmniejszała jednak wpływ magnaterii na wybór króla oraz na Senat poprzez pozbawienie praw politycznych najbardziej podatnej na przekupstwo szlachty gołoty (nieposiadającej majątków ziemskich). W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanom zagwarantowano prawo do bezpieczeństwa osobistego, prawo do posiadania majątków ziemskich, zajmowania stanowisk oficerskich i stanowisk w administracji publicznej oraz prawo uzyskiwania szlachectwa.
Konstytucja utrzymywała poddaństwo chłopów. Pozbawiała jednak szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, obejmując ich opieką „prawa i administracji rządowej”. Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę.
Postanowienia konstytucji prowadziły do centralizacji państwa poprzez zniesienie odrębności między Koroną i Litwą, wprowadzenie jednolitego rządu, skarbu i wojska. Ustawa zasadnicza uznawała za religię panującą katolicyzm, przy całkowitej tolerancji dla innych uznawanych przez państwo wyznań.
Konstytucja ustanowiła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał pełnić dwuizbowy parlament, podzielony na sejm – 204 posłów spośród szlachty-posesjonatów i 24 plenipotentów miast – oraz senat (składający się z biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów pod prezydencją króla), którego rola uległa znacznemu zmniejszeniu.
Ustawa zasadnicza znosiła konfederacje, instrukcje poselskie i liberum veto. Sejm miał podejmować decyzje zwykłą większością głosów.
Kadencja Sejmu wynosiła 2 lata. Posiedzenia miały być zwoływane w razie potrzeby, a co 25 lat – w celu „poprawy konstytucji”.
Władzę wykonawczą pełnił król wraz z Radą tzw. Strażą Praw, składającą się z prymasa i 5 ministrów: policji, pieczęci, interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Ministrowie mieli odpowiadać przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w przypadku wojny przejmował naczelne dowództwo nad wojskiem.
Konstytucja znosiła wolną elekcję. Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miał być dziedziczny. Szlachta miała wybierać nową dynastię, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej.
Ustawa zasadnicza zapowiadała reorganizację sądownictwa, przewidując stworzenie stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunału Koronnego i sądów asesorskich.
Konstytucja weszła w życie 5 maja 1791 r. po wpisaniu jej do akt grodzkich. Została obalona przez Konfederację Targowicką (zawiązaną przez przywódców obozu magnackiego w celu przywrócenia poprzedniego ustroju Rzeczpospolitej i pod hasłami obrony zagrożonej wolności przeciwko reformom Konstytucji 3 Maja) popieraną przez Rosję, której wojska wkroczyły wiosną 1972 r. do Polski.
Dzień 3 maja został uznany Świętem Konstytucji 3 Maja już 5 maja 1791 r. Jego obchodzenie zostało zakazane podczas rozbiorów. Po odzyskaniu niepodległości rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja została uznana świętem narodowym. Jej świętowania zabronili hitlerowcy i sowieci w czasie II wojny światowej. Po zakończeniu wojny obchodzono je do 1946, kiedy to miało miejsce wiele demonstracji studenckich. Od tego momentu władze komunistyczne zakazały jego świętowania, a w 1951 r. święto zostało oficjalnie zniesione. W 1990 r. przywrócono je do kalendarza świąt państwowych.
